Profesor Tadeusz Zgółka – prekursor poznańskiej Etnolingwistyki

Prof. dr hab. Tadeusz Zgółka (1945 – 2021)

                Prof. Jerzy Bralczyk we wspomnieniach i pożegnaniach o prof. Tadeuszu Zgółce tak oto pisze: (…) był wielką postacią na wiele sposobów. Był językoznawcą z potężnym dorobkiem naukowym, z wielkim wkładem w teorię języka, a także autorytetem u tych Polaków, którzy szukali u Niego rozwiązań językowych dylematów.

Jednocześnie, co rzadkie, zajmował się organizacją dydaktyki języka, co traktował jako posłannictwo. (…) Dla swojej uczelni, dla Poznania, dla Wielkopolski był osobą emblematyczną. Dla całej Polski – jedną z najważniejszych językoznawczych instytucji. Dla Polaków poza granicami – kontaktem z ojczyzną. Był wreszcie uczonym na skalę międzynarodową (…). Był humanistą we wszystkich rozumieniach tego słowa. Potrafił też smakować życie i sam dodawał mu smaku (…).

[zob. https://fundacjazgolka.pl/patron-ocalic-od-zapomnienia-profesor-we-wspomnieniach/ ]

                Parafrazując Hymn do miłości św. Pawła można o Profesorze powiedzieć, że był człowiekiem skromnym:

Nie szukał poklasku,
nie unosił się pychą,
nie szukał swego,
nie unosił się gniewem,
nie pamiętał złego,
znosił wszystko,
wszystkiemu wierzył,
we wszystkim nadzieję pokładał,
był człowiekiem szczęśliwym.

I na tym – być może – polegała jego wielkość i szczęście.

                Był i jest osobą z ciekawym i nieszablonowym życiorysem. Urodził się 1 lutego 1945 roku, tuż przed zakończeniem II wojny światowej, w Rodatyczach, w miejscowości leżącej między Lwowem a Przemyślem (obecnie należy ona do Ukrainy). Jest pogrobowcem – tuż po urodzeniu Jego Ojciec – żołnierz 50. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej 2 Armii Wojska Polskiego – zmarł w wyniku odniesionych ran w walkach pod Łodzią. Jego miejsce pochówku odnaleziono po 74 latach w zbiorowej mogile w Parku im. Księcia J. Poniatowskiego w Łodzi. Tak więc jako dojrzały mężczyzna mógł stanąć przy grobie Szczepana Zgółki – swego Ojca.

                Jako trzymiesięczne niemowlę z matką Antoniną, z domu Moczulską, dzielił losy Polaków z Kresów Wschodnich. Zostali przesiedleni na odzyskane Ziemie Zachodnie. W Rzepinie – dziś województwo lubuskie – ukończył szkołę podstawową  i liceum ogólnokształcące w 1963 roku. Od tego momentu zaczęła się Jego przygoda naukowa. Wybrał studia na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – filologię polską, którą ukończył w fatalnym roku 1968. Pracę magisterską z fonetyki eksperymentalnej pisał pod kierunkiem prof. (wówczas docenta) Wiktora Jassema, a temat brzmiał Rozpoznawanie głosu nadawcy w zależności od granicznych częstotliwości przenoszonego pasma. Egzamin magisterski odbył się bez promotora, Profesora W. Jassema relegowano z Uniwersytetu na fali antysemickiej w marcu’68, a skład komisji stanowili ówczesny dziekan oraz profesorowie Zenon Sobierajski i Kazimierz Polański.

                Owe burzliwe wydarzenia spowodowały, że Profesor miast zatrudnienia w Zakładzie Fonetyki, otrzymał stanowisko asystenta w Katedrze Logiki na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UAM, stając się tym samym uczestnikiem Poznańskiej Szkoły Metodologicznej. Tam pod kierunkiem swego Mistrza – prof. dr hab. Jerzego Kmity, w 1974 roku obronił rozprawę doktorską na temat Wyjaśnianie faktów językowych zakładanych przez praską szkołę strukturalną i uzyskał stopień doktora w zakresie logiki i metodologii nauk. Po przejściu Mistrza Jerzego Kmity do tworzonego Instytutu Kulturoznawstwa przyjął propozycję prof. dr hab. Jerzego Bańczerowskiego i przeszedł w roku 1979 do Instytutu Językoznawstwa, gdzie utworzył Zakład Metodologii Lingwistyki, którym kierował do 2004 roku.

                 W 1979 roku odbył kolokwium habilitacyjne na podstawie rozprawy Język. Kompetencja. Gramatyka. Studium z metodologii lingwistyki i otrzymał stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa ogólnego. Tytuł  naukowy profesora nauk humanistycznych otrzymał w Belwederze z rąk prezydenta Lecha Wałęsy w 1991 roku.

                W roku 2004 wrócił na Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej do Zakładu Retoryki, Pragmalingwistyki i Dziennikarstwa. W styczniu 2016 roku został profesorem – seniorem UAM.

                Aktywność naukowa i dydaktyczna Profesora obejmowała wiele dziedzin. Między innymi zajmował się bajką, metodologią nauk humanistycznych (zwłaszcza językoznawczych), filozofią nauki, teorią języka, socjolingwistyką, pragmalingwistyką, retoryką i erystyką, leksykologią i leksykografią, statystyką językoznawczą, dydaktyką języka polskiego jako ojczystego i jako obcego. Z tych dyscyplin prowadził zajęcia dla słuchaczy różnych kierunków studiów w macierzystej uczelni, w Polsce i poza jej granicami.

                Swoimi zainteresowaniami i przemyśleniami dzielił się na ogólnopolskich i międzynarodowych konferencjach, tudzież publikował w licznych publikacjach. Wydał kilkanaście książek (niektóre we współautorstwie) i kilkaset rozpraw i artykułów o charakterze naukowym i popularnonaukowym (pełny wykaz Jego publikacji zob. www.fundacjazgolka.pl). Szczególną publikacją jest Językowy savoir-vivre. Praktyczny poradnik posługiwania się polszczyzną, który doczekał się kilkunastu wydań – pierwsze w 1993 roku, a ostatnie w 2023 roku. Każde z tych wydań było uzupełniane o nowe zjawiska zachodzące w języku, a ostatnio pojawił się Rok 2020 i etykieta w sieci.

                 Jako współpracownik Wydawnictwa „Kurpisz” opracował koncepcję Suplementu do Encyklopedii Gutenberga. Był współprzewodniczącym polsko-amerykańskiej Rady Naukowej polskiej edycji  Encyklopedia Britannica w Chicago.

Jako zastępca redaktora naukowego 50-tomowego Praktycznego słownika współczesnej polszczyzny wnikliwie czytał wszystkie hasła, wnosił do nich wiele innowacji i opracowywał hasła najtrudniejsze.

                Jako Mistrz pasją naukową zarażał swoich uczniów – studentów, doktorantów (dziś już profesorów) – mówiąc, że językoznawstwo jest najpiękniejszą dziedziną.

Wypromował ponad 500 magistrów filologii (w różnych zakresach szczegółowych – filologia polska, węgierska, hiszpańska, fińska, etnolingwistyka), wypromował 26 doktorów nauk humanistycznych, wielokrotnie opiniował wnioski o tytuły i stopnie naukowe.

                W trakcie swojej kariery akademickiej piastował rozliczne funkcje. W latach 1981-1985 był dziekanem Wydziału Filologicznego, a w latach 1988-1996 – pierwszym dziekanem Wydziału Neofilologii. W 1992 roku współorganizował policealną szkołę – Akademię Słowa i został jej dyrektorem, a w roku 1999 – na jej podstawie – powstała Wyższa Szkoła Języków Obcych (obecnie im. S. B. Lindego) w Poznaniu. W latach 2001-2007 był jej rektorem. A potem do 2014 roku prorektorem.

                W Instytucie Językoznawstwa do 2004 roku pełnił funkcję zastępcy dyrektora. W tym Instytucie współorganizował nowe kierunki i specjalności filologiczne, między innymi językoznawstwo i informację naukową, filologię węgierską (hungarystykę) i filologię hiszpańską (hispanistykę) oraz etnolingwistykę (uruchomioną na podstawie Jego autorskiego programu studiów). Z tej specjalności wywodzi się dziś Wydział Etnolingwistyki.

                Także na podstawie Jego autorskiego programu uruchomiono – już na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej Podyplomowe Studium dla Nauczycieli Języka Polskiego jako Obcego oraz studia w zakresie filologii polskiej jako obcej (dla cudzoziemców) w Collegium Polonicum w Słubicach.

                Ta szczególna aktywność w promowaniu i nauczaniu języka polskiego jako obcego wyróżniała się tym, że powołany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej (potem Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego) był delegowany do wielu państw (Rosja, Kazachstan, Kirgizja, Uzbekistan, Armenia, Gruzja, Francja, Wielka Brytania, Szwecja i inne) jako przewodniczący w komisjach na egzaminach z języka polskiego.

W latach 2003-2016 był członkiem Państwowej Komisji ds. Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego (tzw. Certyfikacja).

                W Irkucku, a zwłaszcza w Archangielsku utworzył podstawy do uruchomienia w tamtejszych uniwersytetach studiów polonistycznych. Szczególnym dla niego miejscem był Archangielsk – jak sam wyznał – polonistyka w Państwowym Pomorskim Uniwersytecie  im. M. W. Łomonosowa – to był „żywy pomnik” postawiony zesłanym Polakom, którzy na zawsze zostali na „nieludzkiej ziemi”. Za tę działalność został w Archangielsku wyróżniony godnością doktora honoris causa.

                Profesor bardzo aktywnie działał w instytucjach naukowych i pozanaukowych – w Komitecie Językoznawstwa PAN, w Radzie Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, do roku 2019 był wiceprzewodniczącym  Prezydium Rady Języka Polskiego. I w tych obszarach szczególne miejsce zajmowała dydaktyka  – do 2021 roku przewodniczył Zespołowi Dydaktycznemu RJP. Był też ekspertem Państwowej Komisji Akredytacyjnej, recenzentem Rady Nauki Polskiej (dziś: Narodowe Centrum Nauki), recenzował podręczniki pod względem ich poprawności językowej.

                 W 2017 roku zainicjował w Poznaniu Poznańskie Debaty o Języku z okazji Światowego Dnia Języków Ojczystych (zawsze 21 lutego). Debatom tym patronuje i je współorganizuje Prezydent Miasta Poznania i Rada Języka Polskiego. Od 2022 roku jest to „Poznańska Debata o Języku im. Prof. Tadeusza Zgółki”.

                Od 1968 roku związany był z poznańskim miesięcznikiem „Nurt”, a w poznańskim środowisku akademickim (i nie tylko) znany był – do końca swoich dni – z cotygodniowych audycji w studenckim radiu Afera, gdzie rozwiązywał różne zawiłości językowe. Ponadto aktywny był w różnych mediach lokalnych i ogólnopolskich jako ekspert bądź rozmówca.

                Nie sposób wyliczyć zaangażowania i wszystkich dokonań Profesora w tym szkicu (Krzyż Kawalerski Polonia Restituta, Medal Ad. Perpetuam Rei Memoriam, tytuł „Zasłużony dla Miasta Poznania”, tytuł „Lidera Pracy Organicznej” (pełen spis zob. https://fundacjazgolka.pl/ ). Wyróżnień tych jest wiele, ale najważniejsze jest to, że Jego działania, postawa życiowa zamykająca się w dwóch słowach – służebność i współbycie – zostawiły wyraźny ślad dla następnych pokoleń.

Wystarczy stanąć przy wejściu do Auli Uniwersyteckiej i przeczytać tekst upamiętniający Ignacego Jana Paderewskiego. Autorem tego tekstu jest Profesor, który został zobligowany, aby w 30 słowach zmieścić życiorys wybitnego Polaka.

                Najważniejszym zaś elementem współbycia Profesora z tymi, którzy pozostali jest powołana w grudniu 2022 roku Fundacja im. Prof. Tadeusza Zgółki, której naczelnym celem jest promocja wartości moralnych, intelektualnych, naukowych i kulturalnych. Podejmowane i realizowane działania w ramach Fundacji są świadectwem, że Profesor jest z nami i dla nas, dając rady jak „smakować życie” i „być szczęśliwym”.

                Prywatnie od 1968 roku mąż Haliny Zgółkowej (profesor w UAM w Poznaniu, aktualnie profesor – senior). Ojciec Anny Zgółki-Downar (flecistki), nauczycielki gry na flecie w Szkole Muzycznej I i II stopnia w Poznaniu i Mikołaja Zgółki (skrzypka) profesora Akademii Muzycznej w Poznaniu.

„Śmieszny Dziadek” Michaliny, Wiktora, Antoniny i Anastazji. Kolekcjoner kufli z całego świata i egzotycznych alkoholi. Wielbiciel twórczości J. S. Bacha, W. A. Mozarta, P. Czajkowskiego, E. Griega, L. van Beethovena, muzyki cerkiewnej i chorału gregoriańskiego. Dzięki Profesorowi  „Czarodziejska góra” Tomasza Manna stała się „rodzinną biblią”. Jego ulubiona piosenka to „Zegarmistrz światła” w wykonaniu Tadeusza Woźniaka.

                Często powtarzał solecyzm jestem przewlekle zdrowy. Najlepiej czuł się  – jak sam go nazwał – w „stumilowym lesie” w domu na pograniczu województw wielkopolskiego i lubuskiego, powtarzając czy ty wiesz, jak pachnie mokry las?

                Zmarł 26 kwietnia 2021 roku w Poznaniu, został pochowany w Alei Zasłużonych na Miłostowie (Poznań).

[Tekst: prof. Halina Zgółkowa]